વાલિયા હનુમાન

 

પાંડવોના ચૌદ વર્ષના વનવાસ દરમ્યાન તેઓ ગુજરાત પણ આવ્યા હતા. સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાતમાં તેમના આવ્યા હોવાના પુરાવા પણ છે. પરંતુ તેઓની  દક્ષિણ ગુજરાતની મુલાકાતના ખાસ સંદર્ભો મળતા નથી.

એક વાત મુજબ વનવાસ દરમ્યાન પાંડવો નવસારી નજીક આવ્યા અને નાગતળાવડીને કિનારે રોકાયા. નવસારી ખાતે હતા ત્યારે જ એકાદશી આવી. એકાદશી ભીમને ક્યારેય ગમતી નહિ. કારણકે એ દિવસે એકટાણું કરવું પડતું. ઉપવાસ રાખી ભીમે હનુમાનજીનું ધ્યાન ધર્યું. પરંતુ ભૂખને કારણે ધ્યાન ધરી ન શકાયું.

પછી એકલો એ પુર્ણાને કિનારે ચાલતો છેક પૂર્ણાના મુખ સુધી પહોંચી ગયો. ત્યાં એને ખુબ તરસ લાગી. પરંતુ નસીબજોગે એક ડોશીમા દરિયાકિનારે બનાવેલા પોતાના ખેતરમાં કામ કરતાં હતાં તેમની પાસેથી પીવાનું પાણી મળી ગયું. ડોશીમાએ ખેતરમાં ઉગેલી પાપડી બાફીને ભીમને ખવડાવી. ઉપવાસી ભીમનું એકટાણું થઇ ગયું. એણે ધરાઈને ખાધું.

ભીમ પાસે ડોશીમાને આપવા કશું જ ન હતું. આથી એણે દરિયાકિનારે પડેલ પથ્થર લઇ થોડો આમતેમ ઘસી તેને માનવના મુખ જેવી આકૃતિ આપવાનો પ્રયત્ન કર્યો. વ્યવસ્થિત આકૃતિ ન બનતાં તેણે આંખોની જગ્યાએ પાપડીના દાણા, જેને આપણે 'વાલ' કહીએ છીએ તે ચોંટાડી દીધા. પછી તેમાં હનુમાનજીને આમંત્ર્યા. પોતાના લઘુબંધુના આમંત્રણ ને માન આપી તરત હનુમાનજીએ એ પથ્થરની પ્રતિમામાં પોતાના પ્રાણ પૂર્યા. પછી ભીમે ડોશીમાના ખેતરના એક ખૂણે આ પ્રતિમા રાખી દીધી. કહ્યું, "આ વાલેશ્વર હનુમાન છે." પરંતુ ડોશીમા 'વાલેશ્વર' શબ્દ બરાબર બોલી ન શક્યાં. આથી એમણે એને 'વાલિયા હનુમાન' કહ્યા. 

વર્ષો સુધી એ ડોશીમાનું કુટુંબ અને અન્ય ગ્રામજનો આવતાં જતાં અને વાર તહેવારે 'વાલિયા હનુમાન' ની પૂજા કરતા રહ્યા. પરંતુ એની નિયમિત પૂજા થતી નહિ. કોઈ મંદિર પણ બનાવ્યું ન હતું. અહીં વસતા માછીમારો રામના ભક્તો હતા. એમણે હનુમાનજીના આ પથ્થરને ત્યાંથી લઇ દરિયા કિનારાથી લગભગ બે કિલોમીટર દૂર એક ખાડીના કિનારે આવેલા ટેકરા પર સ્થાપ્યો.  આ ખાડીમાં તેઓ માછલી પકડવાની જાળ બંધાતા હતા. સેંકડો વર્ષ એ ત્યાં રહ્યો. કોઈએ પૂજા કરી કોઈએ ન કરી. આમ કરતાં કરતાં લોકો એને ભૂલી ગયા.

ચાર પાંચ હજાર વર્ષ દરમ્યાન દરિયા કિનારે અનેક ઉથલ પાથલ થઇ. કેટલાય ટાપુઓ દરિયામાં ગરક થયા અને નવા બન્યા. ક્યારેક માનવ વસાહત થઇ અને વિખેરાઈ. પરંતુ ખાડીને કિનારે એક ટેકરા ઉપર પડેલા આ વાલિયા હનુમાનની મૂર્તિ અકબંધ રહી.

પછી ધીમે ધીમે અન્ય ટાપુઓ ઉપર માનવ વસાહતો આવતી ગઈ. જે ખાડીને કિનારે આ મૂર્તિ પડી હતી તે ખાડીમાં માછી લોકો માછલીઓ પકડવા માટે 'ગોલવું' નામની જાળ બંધાતા હતા. અને આ 'ગોલવા' જયાં સુકવતા એ 'ગોલવાડો' કહેવાયો. પછી માછીઓ ગયા અને કોળી લોકો આવ્યા પરંતુ કોળીઓ પણ માછલી પકડાતા. તેઓ પણ આજ જગ્યાએ 'ગોલવા' સુકવતા.

આ કોળીઓ પૈકી એક વ્યક્તિએ હનુમાનજીની આ મૂર્તિ ઉઠાવી પોતાના ખેતરને છેડે રાખી. પછી ત્યાં દેરી બનાવી. હવે આ દેરી અને મૂર્તિ વ્યક્તિગત માલિકીના બન્યા. છતાં શ્રદ્ધાથી લોકો ત્યાં જતા. ઘણી વાર ત્યાં સમૂહ ભોજન થતું જેમાં  બાફેલા વાલ, જુવારના રોટલા, છાશ અને ડુંગળી (કાંદો) રહેતાં.

અહીં વાલ- પાપડી ના ખેતરો હતાં. મોટાભાગના ખેડૂતો પાસે વાલના ખેતરો હતાં. બાફેલ વાલ અને શણગાવેલા વાલ (સીપદાળ) તથા મગ, મઠ, અડદ, ચોળી, ગુવારશિંગ વગેરે અહીંના લોકોનો 'વેજિટેરિયન' ખોરાક. પરંતુ તાજી અને સૂકી માછલીઓ જ  'મેઈન ડાયેટ' ગણી શકાય.

હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે જે ટાપુઓ અને ગોલવાડાની વાત અહીં આવે છે તે જ આપણું આજનું દાંડી નથી શું ? જો એ જ હોય તો ત્યાં જે હનુમાનજીની મૂર્તિ છે એ જ વાલિયા હનુમાન છે ?

હાલ રાધાકૃષ્ણ મંદિર, દાંડી ભવ્ય કળામય મંદિર છે. એનું એક 'ટ્રસ્ટ' દ્વારા વ્યવસ્થિત આયોજન થાય છે. ત્યાં  હવે હનુમાનજી સાથે શિવલિંગ, રાધાકૃષ ઉપરાંત અન્ય દેવી, દેવતાઓ અને ભક્તોની મૂર્તિઓ પણ છે. જો આ જ મૂર્તિ ઓરીજીનલ વાલિયા હનુમાનની મૂર્તિ હોય તો તે દાંડીને ઐતિહાસિકતા અને ધાર્મિકતા બક્ષે છે. કારણકે લગભગ ચાર હજાર વર્ષ પહેલાં  તેને ભીમ દ્વારા બનાવવામાં આવેલ છે. હનુમાનજી ખુદ તેમાં પ્રિતિષ્ઠિત છે.

આપણે વૈજ્ઞાનિક રીતે પણ એ તપાસવું જોઈએ. આ માટે કોઈ સારી લેબોરેટરીમાં તેનો 'કાર્બન ટેસ્ટ' કરી શકાય. પરંતુ તે માટે મૂર્તિનો થોડો ભાગ તોડીને સેમ્પલ લેવો પડે. આ સેમ્પલને લેબમાં મોકલી ટેસ્ટ કરી શકાય. જેથી પથ્થરની ઉમર જાણી શકાય. પરંતુ સેમ્પલ લેવાથી મૂર્તિ ખંડિત થાય. અને ખંડિત મૂર્તિની પૂજા થઇ શકે નહિ. ઉપરાંત આપણે કોઈ મૂર્તિનું પાણીમાં વિસર્જન કરીએ છીએ ખરા પણ ખંડિત કરતા નથી. આથી હાલ જેમ છે એમ જ રહેવા દઈએ તો શું ખોટું ?

જય શ્રી વાલિયા હનુમાન.

(પંકજદાંડી)

નોંધ : આ એક વાર્તા છે. એને કોઈ ઐતિહાસિક, પૌરાણિક કે ધાર્મિક સમર્થન નથી.

JALPARI AND VIJPARI

જલપરી અને વીજપરી

લગભગ હજાર વર્ષ કરતાં પણ જૂની વાત છે. ત્યારે સુરત એક બંદરીય શહેર હતું. વિશ્વના ચોર્યાસી બંદરોના વાવટા અહીં લહેરાતા.

શહેરમાં ગંગાધર નામે એક મોટા શેઠ રહે. એમના પત્નીનું નામ અરૂંધતી. શહેર આખામાં એમની ઊંચી શાખ. ખુબ ધનવાન, પણ શેર માટીની ખોટ. મિત્રો, સબંધીઓ અને ખુદ પત્ની અરુંધતીના આગ્રહથી શેઠે બીજાં લગ્ન કર્યાં, અને તે પણ પત્ની અરૂંધતીની જ સાવકી નાની બહેન યશોધરા સાથે. છતાં પણ સંતાનસુખ પ્રાપ્ત ન થયું.

અનેક વૈદો પાસે સારવાર લેવા છતાં અને અનેક બાધા, માનતા અને જાત્રાઓ કરવા છતાં શેઠને સંતાનસુખ નથી એ વિષય 'ટોક ઓફ ધ ટાઉન' બન્યો. છતાં બંને પત્નીઓ હિમ્મત હારી નહીં. વૈદોના ઉપચાર કે ભગવાનની કૃપા જે કહો તે પણ એક ચમત્કાર થયો. બંને પત્નીઓ એકસાથે સગર્ભા બની.

જયારે અષાઢ મહિનામાં સમગ્ર ભારતવર્ષમાં ચોમાસું એની ચરમસીમાએ હતું ત્યારે દક્ષિણ ગુજરાતમાં મુશળધાર વરસાદ થયો. નર્મદા, તાપી, પૂર્ણા, ઔરંગા સહીત તમામ નદીઓમાં ભયંકર પૂર આવ્યું.  ત્યારે આ બંને સ્ત્રીઓએ એક એક બાળકીને જન્મ આપ્યો.

અરુન્ધાતીની પુત્રીનું નામ જલપરી અને યશોધરાની પુત્રીનું નામ વીજપરી રાખવામાં આવ્યું. કારણકે મુશળધાર વરસાદ અને વીજળીના કડાકા ભડાકા વચ્ચે તેમનો જન્મ થયો હતો.

બંને દીકરીઓના ઉછેરમાં શેઠે કોઈ કચાશ ન રાખી. ચીનથી આવતા રેશમના વસ્ત્રો પહેરીને તથા ભૂમધ્યના ખજૂર, કાજુ, બદામ અને પિસ્તા ખાઈને બંને બહેનો દિવસે ન વધે એટલી રાતે વધે અને રાતે ન વધે એટલી દિવસે વધે. આમ કરતાં કરતાં તેઓ પરણવા લાયક થઇ ગઈ. શેઠની ઉમર પંચોતેર પાર કરી ગઈ. અરૂંધતી અને યશોધરાના વાળ પણ સફેદ થઇ ગયા.

સુરતમાં એક બીજા મોટા શેઠ પણ હતા. તેમનું નામ દ્વારકાદાસ. આ દ્વારકાદાસના બે જોડિયા પુત્રો, પુરુષોત્તમદાસ અને નરોત્તમદાસ.

ગંગાધર ગુજરાતી અને દ્વારકાદાસ મૂળ બંગાળી. બંનેનો વ્યવસાય જુદો. પરંતુ બંને વચ્ચે મૈત્રી. આ બંને કુટુંબોમાં પરસ્પર આવાન-જાવનને કારણે યુવાનીમાં પ્રવેશેલ પુરુષોત્તમદાસ અને જલપરી ક્યારે પ્રેમમાં પડી ગયાં તેની કોઈને ખબર ન પડી.  જયારે લગ્ન માટે ગંગાધર શેઠે મુરતિયાઓ શોધવાનું શરુ કર્યું ત્યારે પુરુષોત્તમદાસે હિમ્મત કરીને પોતાના પ્રણયની વાત ઘરમાં કરી. આ પ્રણય સબંધનો બંને કુટુંબોમાંથી વિરોધ ન થયો. અને પ્રણય લગ્નમાં પરિણમે એ માટેના ચક્રો ગતિમાન થયાં.

આ બંનેના લગ્નની તૈયારીઓ ચાલતી હતી ત્યારેજ બીજી લવસ્ટોરી સામે આવી. નરોત્તમદાસ અને વીજપરી પણ એકમેકને દિલ આપી ચૂક્યાં હતાં. આ લવસ્ટોરીનો અંત કદાચ જુદો જ હોત જો વીજપરીએ હિમ્મત કરીને તેમના પ્રેમસંબંધની જાણ પોતાની માતા યશોધરાને ન કરી હોત. કારણકે નરોત્તમદાસ મહેનતી અને ખંતીલા ખરા પરંતુ તેમનો શરમાળ સ્વભાવ આવી બાબતની ચર્ચા કે જાહેરાત નાપસંદ કરતો હતો.

એકસાથે બંને ભાઈઓની જાન આવી. ધામધૂમથી લગ્ન લેવાયાં. ત્યારની પ્રથા મુજબ  કન્યાઓના પિતાએ પુત્રીઓને વળાવતી વેળા પૂર્ણ નદીના કિનારે આવેલી પોતાની તમામ જમીન બંને દીકરીઓને દહેજમાં આપી. એટલું જ નહીં પોતાનો તમામ કારોબાર પણ જમાઇઓને આપી પોતે સ્વૈચ્છીક નિવૃત્તિ સ્વીકારી લીધી. આમ પણ પોતે પંચોતેર વર્ષની ઉમર વટાવી ચુક્યા હતા.

માત્ર પાંચ વર્ષના ગાળામાં પુરુષોત્તમદાસ અને નરોત્તમદાસને ઘરે ત્રણ ત્રણ વાર પારણા બંધાયાં. બંનેને ઘરે બે બે પુત્રો અને એક એક પુત્રીઓએ જન્મ લીધો. એક બાજુ આ છ બાળકો મોટા થવા લાગ્યાં અને બીજી બાજુ શેઠ શેઠાણીઓએ દુનિયાથી  વિદાય લઇ લીધી.

આ ચારે પુત્રોના લગ્ન થયાં પરંતુ વહુઓ અને સાસુઓ વચ્ચેના અણબનાવે કુટુંબને વિખેરી નાખ્યું. પહેલાં પુરુષોત્તમદાસ અને પછી નરોત્તમદાસ પણ ટૂંકી માંદગી બાદ આવસાન પામ્યા. માત્ર પચાસ વર્ષની આસપાસની ઉમર ધરાવતી જલપરી અને વીજપરી પોતાની દીકરીઓ અને જમાઇઓને લઈને પૂર્ણા નદીના કિનારે પિતાજીએ કરિયાવરમાં આપેલ જમીનમાં આંબાવાડીમાં નાના ઘરો બનાવી રહેવા લાગ્યાં. બંને જમાઈઓ ખુબ મહેનતુ અને ખંતીલા હતા. તેમણે સરસ ખેતી શરુ કરી. બંને જમાઈઓ જમીનદાર બન્યા.

એમના ખેતરોની ફરતે મજૂરોની વસ્તી ઉભી થવા લાગી. ધીમે ધીમે ત્યાં ગામ વસાવા માંડયું. તેમના વારસદારો પોતાને 'લાલા' કહેવડાવતા. જલપરીના વરાસદારોનું ગામ તે ‘જલ-લાલપુર’ અને વીજપરીના વરાસદારોનું ગામ ‘વીજ-લાલપુ’ર  કહેવાયાં. કાળક્રમે દક્ષિણ ગુજરાતની તળપદી ભાષાએ પોતાનું પોત પ્રકાશ્યું, અને ‘જલ-લાલપુર’ નું ‘જલાલપુર’ તથા ‘વીજ-લાલપુર’ નું ‘વિજલપુર’ થયું.

અંગ્રેજોની ગુલામી વેળા જલાલપુર નું જલાલપોર અને વિજલપુરનું વિજલપોર થયું. એ ગાળા દરમ્યાન જ સામાપુરનું પણ સામાપોર થયેલું. પછી તો જલાલપોર તાલુકો બન્યો. હાલ આ બન્ને ગામો નવસારી શહેરમાં સમાવિષ્ઠ છે.

આ છે જલાલપુર અને વિજલપુરની કહાણી.

(પંકજદાંડી)

નોંધ : આ એક વાર્તા છે. તેનું કોઈ ઐતિહાસિક મહત્વ નથી.